Wizerunki na japońskich hansatsu są tajemnicze i zgadadkowe. Wydaje się, że bez znajomości języka japońskiego lub pomocy eksperta w dziedzinie japonistyki nie wiele się dowiemy. Jednakże, często zadawałem sobie pytanie „Jakie znaczenie mają postacie i stworzenia przedstawione na tych specyficznych banknotach?”. A jak się okazuje znaczenie mają i to duże. Bóstwa i mityczne stworzenia ukazane na hansatsu ukazują nam jak wyglądała XIX wieczna kultura i religijność Japonii. Ten niesamowity kraj „kwitnącej wiśni” i samurajów, rozbudza wyobraźnię swoim mistycyzmem i specyfiką.
Na hansatsu najczęściej przedstawia się Siedmiu Szczęśliwych Bogów (z jap. Shichifukujin). To grupa dobroczynnych bóstw, które wywodzą się nie tylko z Japonii, ale również z Indii i Chin. Siedmiu Bogów po raz pierwszy wspomniano w tekstach japońskich już w 1420 roku i od tego czasu pozostali w społeczniej i religijnej świadomości Japończyków. Wedle legendy, co roku, w Nowy Rok, Siedmiu Bogów płynie na statku Takarabune, który wyrusza z Nieba na ziemię. Przez pierwsze trzy dni roku odwiedzają miasta, rozdając swoją dobroć i skarby, a wśród nich są:
- Orimono – belki tkanin
- Kanebukuro – nieskończona torba
- Kagi – święte klucze do szopy Bogów
- Kozuchi – magiczny młotek Daikoku, z którego wypadają monety
- Makimono – zwoje świętych ksiąg mądrości i życia
- Kaguregasa – kapelusz czyniący noszącego go niewidzialnym
- Hagoromo – płaszcz z piór wróżki, dający zdolność latania
- Kakuremino – płaszcz przeciwdeszczowy czyniący noszącego go niewidzialnym
- Nunobukuro – torba Hotei, zawierająca wszystko, czego potrzebuje człowiek
Siedmiu Szczęśliwych Bogów ma pewne podobieństwa do innego zestawu bogów w Chinach, znanych jako Ośmiu Nieśmiertelnych. Oni również mają magiczny statek, a niektóre bóstwa mają nawet podobny charakter lub wygląd. Np. chiński bóg Shou, z długą głową i dużym czołem oraz japoński bóg Fukurokuju. Mimo różnego pochodzenia Shichifukujin, bóstwa zostały zaadaptowane do japońskiej kultury i stali się „ulubieńcami” w całym kraju.
Hoju – Klejnot Spełniający Życzenia
Na chyba większości japońskich hansatsu można znaleźć tajemniczy klejnot zwany Hoju. Mówi się, że spełnia życzenia, przynosi spokój i pomaga zrozumieć Dharmę, czyli prawo buddyjskie, a Dharma, w nauczaniach buddyjskich, jest uważana rodzaj bogactwo. Klejnot Hoju ma zawierać w sobie święte prochy samego Buddy. Czasem przedstawiany jest z płomieniem, czasami można zauważyć 3 klejnoty obok siebie. Częto jest łączony z Młotek Daikoku lub „beczkami” ryżu. Jest symbolem szczęścia i płodności.
Benzaiten
Jedyna kobieta wśród siedmiu bogów. Jest boginią muzyki, sztuki i języka. Benzaiten, znana również jako Benten, pochodziła pierwotnie z Indii, gdzie była boginią rzeki znaną jako Saraswati. W Japonii jest przedstawiana jako wieloręka obrończyni buddyzmu.
Benten jest czczona wśród muzyków. Zwykle przedstawiano ją z instrumentem strunowym zwanym Biwa. Chociaż jest łaskawa, ma skłonności do zazdrości, co uosabiają jej posłańcy, czyli węże, które często są wokół niej owinięte. Pary nie powinny czcić Benten razem, gdyż mogłoby to spowodować jej zazdrość i zakończenie ich związek. W dawnych czasach wielu muzyków całkowicie rezygnowało z małżeństwa, ponieważ obawiali się, że Benten może być zazdrosna i przestanie darzyć ich swoją życzliwością, przez co straciliby swój talent i umiejętności. Benten jest boginią sztuk, gejsz, kompozytorów, projektantów, malarzy, twórców mieczy, a nawet hazardzistów. Benten jest również boginią rolnictwa, przyzywaną o deszcz i obfite żniwa.
Jedna z form, jaką przyjęła Benzaiten, to tzw. „Ośmioręka Benzaiten” lub „Happi Benzaiten”. W tej roli jest obrończynią wiary buddyjskiej oraz rządu. Jej ręce często trzymają symboliczne przedmioty np.: łuk, strzałę, miecz, siekierę, włócznię, długi moździerz, Koło Dharmy i bat. Taka wizja Benzaiten wywodzi się częściowo od hinduskiej bogini Durgi (Kali), bogini śmierci. W Indiach, Kali jest zazwyczaj przedstawiana jako ośmioramienna postać. Z biegiem czasu Benzaiten stopniowo przekształciła się w przedstawianą wyżej piękną, dwuramienną kobietę, grającą na biwie, stając się przede wszystkim boginią wody i sztuki.
Powyższa historia Benzaiten stanowi fascynujący przykład, jak tradycje i wierzenia mogą ewoluować i łączyć się, tworząc nowe formy kultu religijnego, które przetrwały przez wieki i nadal mają znaczący wpływ na kulturę i wierzenia w Japonii. Ta bogini, będąca pierwotnie indyjską boginią rzeki, przekształciła się w japońską opiekunkę sztuki i muzyki, zachowując jednocześnie swoje starożytne korzenie i znaczenie.
Daikoku
To prawdopodobnie najczęściej przedstawiany z siedmiu bogów na banknotach Hansatsu. Daikoku to pulchny mężczyzna, stojący lub kucający na dwóch beczkowatych balach ryżu z magicznym młotkiem w ręku i noszący na ramieniu ogromny worek ze skarbami. Daikoku, znany jest również jako Daikokuten. Wywodzi się z indyjskiego buddyzmu, gdzie był znany jako Mahakala i uchodził za groźnego boga-wojownika. Dotarł do Japonii w VIII wieku, gdzie z biegiem czasu stracił swój wojowniczy charakter i stał się puszystym, radosnym mężczyzną. W jego worku znajdują się trzy dary: Bogactwo, Mądrość i Cierpliwość. Daikoku stał się bogiem bogactwa, szczęścia, rolnictwa i pomyślności zyskując popularność w całej Japonii.
Jego związek z ryżem i rolnictwem uczynił go również ulubionym bóstwem kucharzy, a jego wizerunek znajduje się w wielu japońskich kuchniach. Tradycja głosi, że główny słup podtrzymujący dom często nazywany jest słupem Daikokutena i ma przynosić szczęście. Daikoku można również zobaczyć w towarzystwie swojego pomocnika, białej myszy, która kiedyś przegoniła demona próbującego pojmać Daikoku.
Magiczny drewniany młotek, zwany Uchide-no Kuzuchi, może spełnić każde życzenie, gdy uderzy się nim o ziemię, a jeśli nim potrząsnąć, to z młotka wypadną magiczne monety. W młotku znajduje się klejnot spełniający życzenia, Hoju, który jest szczególnym symbolem mocy w buddyzmie.
Czasami Daikoku jest przedstawiany z trzema głowami i jest wtedy jest znany jako Sanmen Daikoku, obrońca trzech buddyjskich „Skarbów”: samego Buddy, buddyjskiego Prawa oraz buddyjskich mnichów. Taka przedstawienie było bardzo popularne w okresie Edo w Japonii. Daikoku jest ulubieńcem rolników, biznesmenów, górników i rzemieślników.
Ebisu
Rodowity japoński bóg, który według niektórych był prawdziwą osobą o imieniu Kotoshiro-Nushi-no-Mikoto. Ebisu jest bogiem szczerości, bogactwa, jedzenia, rybołówstwa, żeglarzy, rolnictwa, zarządzania i uczciwych transakcji. Niektórzy wierzą, że był potomkiem Daikoku, ponieważ dzielą wiele podobnych cech i często jest z nim przedstawiany. Ebisu uwielbia łowić ryby i często wędruje do strumienia, jeziora lub nad morze.
Ebisu jest przedstawiany jako brodaty i uśmiechnięty mężczyzna w dworskim stroju i ze złożonym kapeluszem, jaki nosili urzędnicy dworscy. Mimo swojego dworskiego wyglądu, zawsze widziany jest z wędką i dużą rybą (ościennek lub dorada, obie symbolizują szczęście). Z rzadka trzyma wachlarz zamiast ryby lub wędki.
Ebisu jest również jedynym bogiem, któremu poświęcono własny dzień. 20 października, znany jes jako Ebisu-ko, dzień sprzedaży i zniżek w sklepach. Pomimo że brzmi to jak nowoczesna akcja promocyjna, dzień ten ma swoje korzenie w starożytnych czasach, kiedy kupcy szukali przebaczenia za tanie kupowanie i drogie sprzedawanie. Cenią go prawnicy, kolekcjonerzy, redaktorzy, menedżerowie, rybacy, żeglarze i kupcy.
Ebisu to symbol uczciwego handlu i sprawiedliwości. Jego obecność na banknotach Hansatsu i w kulturze japońskiej podkreśla wartość rzetelności i uczciwego zarządzania w biznesie. Dzień poświęcony Ebisu, Ebisu-ko, jest odzwierciedleniem tych wartości, zachęcając do uczciwości i sprawiedliwości w handlu. Jego wizerunek jako rybaka, trzymającego rybę, symbolizuje także pomyślność i obfitość, a jego związek z Daikoku podkreśla jego rolę jako opiekuna bogactwa i dobrobytu.
Ebisu, jako jedyny rdzennie japoński bóg wśród Siedmiu Szczęśliwych Bogów, ma szczególne znaczenie w kulturze japońskiej. Jego postać, łącząca tradycyjny strój dworski z elementami rybackimi, stanowi niezwykłe połączenie szlachetności i prostoty, odzwierciedlając głębokie wartości społeczne i kulturowe Japonii.
Hotei
Hotei, znany poza Japonią jako Śmiejący Budda, jest wielkoduszną postacią i obrońcą dzieci. Pochodzący pierwotnie z Chin, Hotei był naprawdę istniejącą osobą o imieniu Kaishi, która żyła w X wieku. Kaishi był mnichem zen, którego brzuch był tak duży, że zawsze wystawał z jego szat, nadając mu charakterystyczny wygląd. Był elokwentnym mówcą, potrafił cytować teksty religijne i był wróżbitą. Często jest przedstawiany z dużym workiem, znanym jako Nunobukuro, który niezależnie od tego ile z niego wyjmiesz, nigdy się nie będzie pusty. Z worka tego chętnie rozdaje różne rzeczy potrzebującym. W dosłownym tłumaczeniu „Hotei” oznacza „workowy worek”.
Hotei, symbolizuje hojność, dobroć, radość i pozytywne nastawienie do życia. Jego wizerunek z „zawsze pełnym workiem”, odzwierciedla ideę nieskończonej obfitości i gotowość do pomagania innym. Hotei, jako postać kulturowa, ma znaczący wpływ nie tylko w Japonii, ale i poza jej granicami. Wizerunek Śmiejącego Buddy pokazuje, jak sumbole z jednej kultury mogą być przyjmowane i adaptowane w innych, nabierając cech uniwersalnych.
Bishamon
Znany również jako Bishamonten. Jego historia ma swoje korzenie w Indiach, gdzie był znany jako Vaisravana, bóg dobrobytu i szczęścia. Ubrany w zbroję i dzierżący włócznię, na pierwszy rzut oka wygląda jak brodaty wojownik, lecz jest strażnikiem Buddy i jego cnót oraz obrońcą innych Szczęśliwych Bogów. W Japonii stał się obrońcą przed złem, bogiem godności i fortuny. Jest patronem lekarzy, pielęgniarek, żołnierzy, policjantów i kapłanów.
Bishamon trzyma w jednej ręce małą wieżę, która symbolizuje bastion wiary buddyjskiej oraz wieżę skarbów bogactwa. Skarby te to Wiara, Prostota, Obowiązek i Honor, które symbolicznie reprezentują ciało Buddy. Bishamon jest zarówno obrońcą, jak i dostarczycielem tych dóbr. Dzieli się owymi skarbami tylko z tymi, których uważa za godnych. Jego postać, będąca połączeniem wojownika i opiekuna, odzwierciedla dwa aspekty jego boskości – siłę i ochronę. Bishamon jest symbolem sprawiedliwości i nieugiętości w obronie dobra.
Fukurokuju
Bóg szczęścia, bogactwa i długowieczności. Fukurokuju, wedle wierzeń potrafi przywrócić umarłych do życia, a sam ważany jest za nieśmiertelnego. Często przedstawiany jest z żółwiem, wężem, bocianem, a często także z białym jeleniem. Zwierzęta te symbolizują długie życie.
Fukurokuju jest najbardziej nietypowym spośród siedmiu bogów, jeśli chodzi o wygląd. Zawsze ukazany jest w szatach chińskiego uczonego i jest dość niski. By zrekompensować swoją niską posturę, ma bardzo wydłużone czoło, które często wydaje się być większe niż połowa jego wysokości. Ma również duże oczy i długą białą brodę. Fukurokuju jest bogiem bogactwa, szczęścia, długowieczności i uwielbia grać w szachy. Fukurokuju czczą sportowcy, ogrodnicy, jubilerzy, magicy, zegarmistrzowie i oczywiście szachiści.
Jurojin
Bóg mądrości i długowieczności, przedstawiany jest jako stary, brodaty mężczyzna ze zwojem przyczepionym do świętego kija, który przeczytać mogą tylko nieliczne, godne osoby. Niektórzy sądzą, że zwój zawiera wszystkie czyny każdej osoby na świecie i przechowuje wiedzę o ludzkim sercu. Podobno zawiera także długość życia wszystkich istot na ziemi. Ma pewne podobieństwa do Fukurokuju, np. towarzyszący mu jeleń, ale jeleń Jurojina jest czarny, co symbolizuje skrajną długowieczność. Jurojin ma również długie czoło, ale nie tak długie jak jego poprzedni towarzysz. Nosi zwykle wachlarz z tekstem kazań Buddy. Jurojin to miłośnik mocnych trunków i kobiecego towarzystwa. Mówi się, że jest wzorowany rzeczywistej postaci z XI wieku. Jest patronem księgowych, astronomów, inżynierów, odkrywców, wynalazców, dziennikarzy, sędziów, naukowców, sekretarzy i nauczycieli.
Źródła:
The Banknote Den
worldhistory.org
The Seven Lucky Gods of Japan by Reiko Chiba